چگونگی سیر حضرت سلیمان علیه‌السلام

مرحوم حضرت علامه آیة الحق سید محمد حسین طباطبائی قاضی تبریزی: برادر ما بوسیله شاگردش از حضرت قاضى رضوانُ الله علیه سؤال کرده بود که قالیچه حضرت سلیمان که آن حضرت روى آن مى نشست، و به مشرق و مغرب عالم مى ‏رفت؛ آیا روى اسباب ظاهریّه، و چیز ساخته شده‏ اى بود و یا از مُبدَعاتِ الهیّه بود و هیچگونه با اسباب ظاهریّه ربطى نداشت؟

آن شاگرد چون از مرحوم قاضى رحمةُ الله علیه سؤال مى ‏کند، ایشان‏ فرموده بودند: فعلًا چیزى در نظرم نمى ‏آید، ولیکن یکى از موجوداتى که در زمان حضرت سلیمان بودند، و در این کار تصدّى داشتند الآن زنده ‏اند، می روم و از او مى‏ پرسم.

در این حال مرحوم قاضى روانه شدند، و مقدارى راه رفتند، تا آنکه منظره کوهى نمایان شد. چون به دامنه کوه رسیدند، یک شبحى در وسط کوه که شباهت به انسان داشت دیده شد.

مرحوم قاضى از آن شبح سؤال کردند، و مقدارى با هم گفتگو کردند که آن شاگرد از مکالماتشان هیچ نفهمید. ولى چون مرحوم قاضى برگشتند، گفتند: مى ‏گوید: از مُبْدَعات الهیّه بوده و هیچگونه اسباب ظاهریّه در آن دخالتى نداشته است.

مرحوم علامه طهرانی: بالاخره حقیقت امر طىّ الارض مجهول و عویص مانده است. چون در طىّ الارض، انسانِ سائر زمین را طىّ نمى‏ کند که مثلًا سرعتش زیاد گردد و بلافاصله؛ یا با فاصله اندک به مقصد برسد؛ و نیز مادّه خود را در مبدأ اعدام نمى ‏کند و در مقصد خلق کند. بلکه زمین در زیر پاى او پیچیده مى ‏شود و با این پیچیدگى، در زمان بسیار کوتاهى به مقصد مى ‏رسد و در اینجا اشکال واضح وجود دارد. زیرا اوّلًا: ما مى ‏بینیم وضع زمین تغییر نمى ‏کند؛ هر چیزى بجاى خود بوده و هست، مردم هر کدام در محلّ خود هستند، و فقط این درنوردیدگى و پیچیدگى نسبت به شخص سائر صورت مى ‏گیرد و با فرض اینکه امر واقعى و حقیقى بوده، نه توهّمى و تخیّلى؛ معقول نیست که جسمى و مادّه ‏اى حرکت کند، و نسبت و اضافه ‏اش را با تمام موجوداتى که با آنها نسبت و اضافه دارد تغییر ندهد و علاوه ممکنست در آنِ واحد دو طىّ الارض در دو جهت متعاکس‏ صورت گیرد. پس لازمه این تصوّر، حرکت مادّه در دو جهت مختلف است؛ و تغییر وضع و نِسب همه اجسام ذى إضافه در دو تغییر متعاکس؛ وَ هَذِهِ مِن المُسْتَحیلاتِ العَقلیَّة.

و ثانیاً خود حضرت عالى در مباحث اعجاز أنبیاء در تفسیر «المیزان» فرموده ‏اید که اعجاز؛ امر مخالف طبیعت و قانون مادّه نیست، و سُنَن و عِلَل و معلولات را باطل نمى ‏کند. بلکه اعجاز موجبات تسریع تأثیر علل در پیدایش معلولات مى ‏گردد. مثلًا عصاى حضرت موسى علَى نبیِّنا و آله و علیه السّلام براى آنکه زنده گردد و اژدها شود، روى سلسله مراتب علل طبیعیّه باید چندین هزار سال بگذرد. ولى در اثر إعجاز این سلسله علل به مجرّد اراده خدا یا رسول خدا فوراً کار خود را مى ‏کنند و معلول و نتیجه در خارج تحقّق مى‏یابد. ولى در طىّ الارض چنین تصویرى نمى ‏شود که موجودات بتوانند وضع اوّلیّه خود را با شخص سیر کننده نگاهدارند.

مرحوم علّامه طباطبائی (بعد از مدّت مدیدى که سر خود را پائین انداخته و بحال تفکّر بودند پاسخ دادند) : طىّ الارض از خوارق عادات است.

مرحوم علامه حسینی طهرانی: خرق عادت در طىّ الارض مسلّم است و صحیح؛ ولى اشکال در استحاله عقلیّه است. مانند عبور انسان با بدن مادّى و جسم طبیعىّ، از دیوار و یا از سقف اطاق بدون پارگى و شکاف دیوار و سقف، و عدم تحقّق خرق و التیام؛ با اینکه بزرگان از اهل معرفت مى‏ گویند: اشکالى ندارد و واقع مى ‏شود.

مرحوم علّامه طباطبائی در جواب فرمودند: بلى اشکال ندارد، و شاهد آنکه در مجلسى براى آنکه نشان دهند که أجانین از در بسته وارد مى ‏شوند و اشیائى را که بخواهند ببرند مى‏ برند، درِ صندوقى را که در آن بقچه رخت و لباس بود مقفّل‏ کردند و علاوه یک مرد چاق و قوىّ الهیکلى هم روى صندوق نشست.

در عین حال فوراً دیدند بقچه ‏هاى لباس در بیرون صندوق است و چون در صندوق را باز کردند دیدند صندوق خالى است و معلوم شد در آنِ واحد، اجانین بقچه ‏ها را بیرون آورده ‏اند و این قضیّه چشم ‏بندى نبوده است.

مرحوم علامه حسینی طهرانی: بالاخره جواب حلّى داده نشد و مسأله با تمام اشکالات در موطن خود باقیست.

مرحوم علامه طباطبائی: خرق عادت است.

مرحوم علامه حسینی طهرانی: آیا بو علىّ سینا در مسأله طىّ الارض تحقیقى نموده است و تحلیلى به عمل آورده است؟ چون ابن سینا از حکمائیست که دنبال علل مادّى مسائل بسیار مى ‏گردد و خوب تحقیق مى ‏کند.

مرحوم علامه طباطبائی: جائى ندیدم که بو علىّ بحثى در طىّ الارض کرده باشد. ولى بو علىّ خارق عادات را قبول دارد و معجزات أنبیاء را تصدیق دارد و در مسأله تخت بلقیس در آیه ۴۰ از سوره ۲۷ النّمل مى ‏فرماید:

قَالَ الَّذِى عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَبِ أَنَا ءَاتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمَّا رَءَاهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ و قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّى.

در اینجا مراد از ارتداد طَرف، چشم بر هم زدن نیست. بلکه هزار مرتبه زودتر از آنست. چون معناى طرف، پلک چشم نیست و علاوه باید بفرماید: فَلَمّا لَمْ یَرْتَدَّ إلَیْهِ طَرْفُهُ رَءَاهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ.

«و کسیکه در نزد او علمى از کتاب بود گفت: من تخت بلقیس را در اینجا مى ‏آورم قبل از آنکه نگاهت برگردد؛ و چون سلیمان تخت را در نزد خود مستقرّ دید گفت: این از فضل خداى من است.»

بلکه طرف به معناى نگاه کردن با گوشه چشم است و مراد اینست که قبل از آنکه نگاهت برگردد؛ یعنى شعاع بَصَرت که از چشم خارج مى ‏شود و به اشیاء مى ‏افتد، و به واسطه قاعده انعکاس و شکستگى نور بر مى ‏گردد و از آن اشیاء به چشم مى ‏خورد و بدینجهت إبصار متحقّق مى ‏گردد. یعنى قبل از اینکه چیزى را که مى‏ خواهى ببینى، ببینى! یعنى در مدّتى سریع‏ تر از سرعت نور که پنجاه هزار فرسخ در یک ثانیه است؛ من تخت بلقیس را مى ‏آورم.

و بنابراین قرآن نمى ‏گوید: تخت را آورد. بلکه مى‏ فرماید: چون سلیمان تخت را در نزد خود دید؛ یعنى پس از این مکالمه و گفتگو با کسی که داراى علمى از کتاب بود؛ ناگهان تخت را مستقرّ در نزد خود یافت و این قسم آوردن به طىّ الارض بوده است.